پايان‌نامه يا تز يا رساله نوشتاري است كه دانشجويان در موضوعي خاص مربوط به رشته تحصيلي خود، براي دريافت مدرك تحصيلي مي‌نويسند. در پايان‌نامه دانشجويان موضوع يا سؤالي را بررسي كرده و از راه تجزيه و تحليل و يا تجارب عملي و يا آزمايشي به آن پاسخ مي‌دهند.
به بيان ديگر پايان‌نامه شامل استدلال موضوعي، ارائه پژوهشي تجربي، حاصل كارآموزي و يا عصاره‌اي از درس‌هاي آموخته شده در دوران تحصيلي دانشجو است كه با راهنمايي اساتيد نگارش و تدوين مي شود. پايان نامه با عنوان و محتواي تكراري در هيچ سيستم آموزشي و در هيچ مقطع تحصيلي تعريف نشده است و تمامي دانشجويان موظف به نگارش پايان نامه با موضوع و محتواي جديد هستند.
در بسياري از متون از كلمهٔ پايان‌نامه براي نوشتار پايان دورهٔ دوره كارشناسي و يا كارشناسي ارشد و از كلمهٔ تز و يا رساله براي نوشتار پايان دورهٔ دكتري استفاده مي‌شود. تفاوت تز و رساله دكتري با پايان‌نامه دوره كارشناسي يا كارشناسي ارشد، جديد بودن و نوآوري تحقيقات انجام شده و همجنين حجم بيشتر اين تحقيقات در دورهٔ دكتري است.